ماناى (أولو الأمر) لە زمانەوانیدا واتە: خاوەنانى فەرمان لە وڵاتدا، واتە خاوەن بڕیار و کار بەدەست و بەڕێوەبەرانى وڵات.

ماناى (أولو الأمر) لەشەرعدا واتە : ئەو سەرکردە موسڵمانانەى کە خاوەنى بڕیارن لە وڵاتداو ئەوان کاروبارى وڵاتیان بەدەستەو بەڕێوەى دەبەن.

مەرجەکانى بە وەلى ئەمر دانان:

بەگوێرەى حاڵەتەکان مەرجەکان زیادو کەم دەکەن، بەم شێوەیەى خوارەوە:

یەکەم لە حاڵەتى ئیختیارى واته (پێش دانانى بە کاربەدەست): کە ئیختیارو هەڵبژاردە بەدەستى خەڵک و ئەهلى شورا بوو ئەوا مەرجە ئەو کەسەى هەڵی ئەبژێرن بۆ کاربەدەستێتى وڵات ئەم مەرجانەى تێدا بن:

１.موسڵمان بێت

２.باڵغ بێت و منداڵ نەبێت

３.نێر بێت نەک مێ

４.عاقڵ و ژیر بێت نەک شێت و گێل.

５.باش و چاک بێت، نەک فاسق و خراپ

６.زانیارى هەبێت -تا ڕادەیەک- بە چۆنیەتى بەڕێوەبردنى وڵات

７.داناو کارلەجێ بێت و سەرکەش و بێ حیکمەت نەبێت

８.ئازاد بێت و کۆیلە نەبێت.

９.بێ عەیب بێت لە ئەندامەکانى لاشەى و بیستن و بینین و قسەکردنى.

１０.              ئازاو بەغیرەت و چاو نەترس بێت.

كەواتە کە بە ئیختیارو هەڵبژاردەى ئێمە بێت ئەوا بەتەقواترین و لێهاتوو ترین کەس دادەنێین، وە  تاوەکو کەسێکى وەکو ئەبوبەکرى صدیپ هەبێت کەسێکى وەکو عومەریش دانانێین، بەڵام کە حاڵەتى ئیختیاریمان نەبوو و کەوتینە حاڵەتى دووەم:

دووەم لە حاڵەتى ناچارى واتە (دواى بونى بە کاربەدەست):کە بەهەر شێوازێک (بە دانانى لە لایەن سەرکردەى پێش خۆى، یان لە لا یەن شوراو هەڵبژاردن، یان بە هێزو خۆ سەپاندن) کەسێک بوو بە کاربەدەست و سەرکردەى وڵات و بوو بە واقیع و لە ئیختیارو هەڵبژاردەى خەڵک و شوڕادا نەماو کاروبارى وڵاتى کەوتە دەست و بە خۆشى بێت یان بە ناخۆشى بوو بە کاربەدەستى وڵات، ئەو کاتە سەیرى ئەو هەموو مەرجانەى پێشوو ناکرێت، بەڵکو تەنها سەیرى دوو مەرج دەکرێت کە تیایدا بن بۆ بە کاربەدەست (ولى ئەمر) دانانى و دەرنەچون دژى، دوو مەرجەکەش لە قورئاندا باس کراون لە ئایەتى: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولي الْأَمْرِ مِنكُمْ"کەبریتین لە:

１.              (ولي الأمر) واتە: خاوەن بڕیار بێت ولە واقیعدا بڕیارو بەڕێوەبردن و کاروبارى وڵاتى بەدەستى ئەو بێت.

２.              (منکم) واتە موسڵمان بێت و (کوفرى ئاشکراى) لێ نەبینرابێت کە بە هۆیەوە لە لایەن زانایان و قازیەکانى موسڵمانان بە هەڵگەڕاوە لە دین بڕیارى لەسەر درابێت.

جا هەر سەرکردەیەک ئەم دوو مەرجەى تێدا بوون ئەوا بتەوێت یا نەتەوێت، وە پێت خۆش بێت یان نا، ئەوا  هەر کاربەدەست و وەلى ئەمرى وڵاتەکەتە، تۆ دانى پێدا بنێیت یان نا.

وە هەرکەسێک بڵێت من بە کاربەدەست و وەلى ئەمرى خۆمى نازانم ئەوا لەم بابەتە هیچ لە قورئان و حەدیس تێ نەگەیشتووەو تەنها بە سۆزدارانەو هەڵچووانە بە عەقڵى خۆى قسە دەکات نەک بە گوێرەى فەرمودەى پێغەمبەر علیه الصلاة والسلام، وە بە گوناهبار دادەنرێت؛ وەک لە چەندان فەرمودەى  پێغەمبەرمان علیه الصلاة والسلام هاتووە: عن أبي هريرة رضي الله عنه عن النبي صلى الله عليه وسلم قال من مات وليس عليه إمام مات ميتة جاهلية (رواه ابن أبي عاصم).

واتە هەر کەسێک بمرێت بەشێوەیەک کە سەرکردەى موسڵمانى وڵاتەکەى بە کاربەدەستى خۆى نەزانیبێت و حیسابى بۆ نەکردبێت، ئەوا مردووە وەک مردنى خەڵکە نەفامەکەى سەردەمى نەفامى کە کەس بەکەس نەبوو و کەس حیسابى بۆ کەس نەدەکردو پەرتەوازە بوون.

وعن نافع مولى ابن عمر: جاءَ عبدُ اللهِ بنُ عُمَرَ إلى عبدِ اللهِ بنِ مُطِيعٍ حِينَ كانَ مِن أَمْرِ الحَرَّةِ ما كانَ، زَمَنَ يَزِيدَ بنِ مُعاوِيَةَ، فَقالَ: اطْرَحُوا لأَبِي عبدِ الرَّحْمَنِ وِسادَةً، فَقالَ: إنِّي لَمْ آتِكَ لأَجْلِسَ، أَتَيْتُكَ لِأُحَدِّثَكَ حَدِيثًا سَمِعْتُ رَسولَ اللهِ ﷺ يقولُهُ: سَمِعْتُ رَسولَ اللهِ ﷺ يقولُ: مَن خَلَعَ يَدًا مِن طاعَةٍ، لَقِيَ اللَّهَ يَومَ القِيامَةِ لا حُجَّةَ له، وَمَن ماتَ وَليسَ في عُنُقِهِ بَيْعَةٌ، ماتَ مِيتَةً جاهِلِيَّةً. (صحيح مسلم ١٨٥١)

وە هەرکەسێ بڵێ لە فەرمودەدا هاتووە کە دەبێت بە گوێرەى کیتابەکەى خوا وڵات بەڕێوە بەرن (وَلَوِ اسْتُعْمِلَ علَيْكُم عَبْدٌ يَقُودُكُمْ بكِتابِ اللهِ، فاسْمَعُوا له وأَطِيعُوا) صحيح مسلم   1838 لەوەڵامدا دەڵێم ئەمە مەرجى گوێڕایەڵى کردنیەتى نەک مەرجى بە کاربەدەست دانانى بێت، واتە پێویستەو ئەرکى سەرشانى کاربەدەستە وڵات بە گوێرەى قورئان بەڕێوە بەرێت وە پێویستە داد پەروەر بێت ، بەڵام ماناى ئەوەنییە بریارى بێ شەرعى دا تۆ ئیتر بە کاربەدەستى دانەنێیت و یاخى ببیت و دەست بکەیت بە ململانێى، نەخێر تەنها لەو بڕیارە بێ شەرعییانە گوێڕایەڵى ناکەیت بەڵام مادام کافر نەبوبێت و کوفرى گەورەى ئاشکراى لێ نەبینرێت و بەکافر دانەنرابێت نابیت لە گوێڕایەڵى گشتى دەرچیت لە چاکەدا.

وە کە بڵێن مەرجە دادپەروەربێت و تەقوادار بێت، دەڵێم بە ئیجماعى زانایان وەک نەوەوى و ئیبن حەجەر فەرمویانە دەسەڵاتدار ئەگەر ستەمکارو فاسقیش بێت هەر پێویستە لە چاکەدا گوێڕایەڵى بیت و بە کاربەدەستى دابنێیت، وەک لە فەرمودەشدا هاتووە: ((وإذا رَأَيْتُمْ مِن وُلاتِكُمْ شيئًا تَكْرَهُونَهُ، فاكْرَهُوا عَمَلَهُ، ولا تَنْزِعُوا يَدًا مِن طاعَةٍ))(صحيح مسلم  • 1855 وە ((يَكونُ بَعْدِي أَئِمَّةٌ لا يَهْتَدُونَ بهُدايَ، وَلا يَسْتَنُّونَ بسُنَّتِي، وَسَيَقُومُ فيهم رِجالٌ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّياطِينِ في جُثْمانِ إنْسٍ، قالَ: قُلتُ: كيفَ أَصْنَعُ يا رَسولَ اللهِ، إنْ أَدْرَكْتُ ذلكَ؟ قالَ: تَسْمَعُ وَتُطِيعُ لِلأَمِيرِ، وإنْ ضُرِبَ ظَهْرُكَ، وَأُخِذَ مالُكَ، فاسْمَعْ وَأَطِعْ. حذيفة بن اليمان، صحيح مسلم 1847 .

لەم فەرمودەیە دەرکەوت کە پێغەمبەرمان علیه الصلاة والسلام بە پێشەواو کاربەدەستى داناون هەرچەندە لەسەر ڕێنمایى و سوننەتى پێغەمبەریش علیه الصلاة والسلام ناڕۆن و ستەمیش دەکەن و لە خەڵکیش دەدەن و ماڵى خەڵکیش دەخۆن بە ناحەق، کەچى لەگەڵ هەموو ئەمانەش پێغەمبەرمان هەر فەرموى (فاسْمَعْ وَأَطِعْ) واتە گوێ بیست و گوێ ڕایەڵ بە لە چاکەدا

الأصل هو أن الحاكم يجب أن يكون عادلًا، والعدالة شرط صحة للبيعة والولاية، أي لا يُولّى أصلاً من كان فاسقًا، فإن تولى غير عادل صارت العدالة شرط كمال، لا شرط صحة، أي:لو تولاها شخص غير عادل (ظالم أو فاسق)، وجبت طاعته بالمعروف، ومناصحته، وحرم الخروج عليه، فلا تُنقض ولا تخرج عليه الأمة ما لم يظهر الكفر البواح، وذلك درءًا للفتنة وتمسكا بحديث النبي ﷺ:)إلا أن تروا كفرًا بواحًا عندكم فيه من الله برهان(متفق عليه.

لە چیدا گوێڕایەڵى دەکرێت؟:

تەنها لە چاکەدا گوێڕایەڵى دەکرێت نەک لە خراپەدا، وەک لە فەرمودەدا هاتووە: (لا طاعَةَ في مَعْصِيَةٍ، إنَّما الطّاعَةُ في المَعروفِ) صحيح البخاري) • 7257 • أخرجه مسلم (١٨٤٠)، وأبو داود (٢٦٢٥).

دكتۆر عبداللطيف احمد الأمين
‏      13‏/05‏/2025